La seguida de la cronica d'Isabelle Collomb, toponimista al Congrès, dedicada a la toponimia occitana dins la quala evocarà l'avançada de sas òbras e diferents aspèctes e nocions d'aquela disciplina. Nos informarà tanben de l’actualitat de la recèrca e de las publicacions.
Las bòrnas
De la bòrna milliara romana a las simplas pèiras que delimitan los camps, las bòrnas definisson totas menas de territòris, del ᴘᴀɢᴜꜱ a la parcèla.
Los tèrmes ancians
Los mai ancians tèrmes datan de l'epòca romana o emanan de mots latin portaires del sens de « bòrna ». ᴍɪʟʟɪᴀʀɪᴜᴍ es lo mot utilizat en latin per nommar las « bòrnas milliaras », colomnas monoliticas qu'èran destinadas a indicar las distàncias entre diferents ponches de las mai grandas vias romanas. L'unitat èra de mila pas, d'ont lor nom, siá mai o mens un quilomètre e mièg. La plan granda majoritat d'aquelas bòrnas an desaparegut del territòri mas lors traças toponimicas, elas, son encara fòrça vivas.
Milhomme [Milhòm] a La Bastida Fortunièra (Òlt) es sus la via romana Rodés-Peirigús ; Milhomme [Milhòm] a Sent Maur (Gèrs) marca lo limit d'amb Las, coma Milhommes [Milhòmes] a Montlesun (Gèrs) la d'amb L'Agroet. Pertocant Milhommes [Milhòmes] a Sent Feliç de font Cauda (Gironda), se situa a 350 mètres del lòcdich Les Trois Bornes [Las Tres Bòrnas]. Lo tèrme es lo produch de milliarium tombat dins l'atraccion del francés « mille hommes ». Aquel meteis mot a tanben balhat de toponims coma Milhars [Milhars] (Tarn) dont lo nom evoqua la preséncia d'una anciana bòrna milliara romana sus la rota entre Albi e lo camp militar de Castras.
L'occitan « fin », eissit del latin latin classic ꜰɪɴᴇꜱ designava lo « limit » o la « bòrna ». Stéphane Gendron(1) a relevat de nombroses exemples en país d'oïl ont lo tèrme « fin » a encara lo sens de « bòrna » o de « limit ». Aquela remarca val tanben pels païses de lenga occitana ; per exemple lo Pech de Figne [puèg de Finha], a l'aurièra de las comunas de Flaujac e Pojòls e de Siurac (Òlt) o de Hins (Landas) e de Hins (Pirenèus Nauts), al limit de dos civitates gallesas. Se retròba aquel quitament tèrme amb de sufixacions diminutivas dins Fignet [Finhet] a Sanch Èl (Òlt), que designa lo limit amb la comuna de Cajarc, Fignols [Finhòls] al Saumont (Erau) a l'exacte limit de Lodeva o encara La Fignal [La Finhal] a Cadiç (Tarn) qu'acantona amb Açac.
Lo latin tardiu ᴅɪᴠɪꜱᴀ aviá lo sens de bòrna e a plan probablament daissat de traças toponimicas segon Pierre-Henri Billy(2) que met pasmens en garda contra la confusion possibla entre los produches occitans del latin ᴅᴇꜰᴇɴꜱᴜᴍ e los de ᴅɪᴠɪꜱᴀ qu'an totes dos balhat dels toponims de tip devesa. Dins lo Pargue natural regional dels Causses de Carcin, mai o mens 60 % dels toponims del tip son situats a un limit visible sus una carta, actuala o anciana. Se pòt probable pas atribuïr sistematicament als noms d'aqueles luòcs una origina dins lo tèrme divisa mas es probable qu'una partida d'entre eles, dificilament evaluable, n'emane.
Los tèrmes polisemics
Lo latin e l'occitan possedisson mantun tèrme dont lo sens primièr a evoluat cap al de « bòrna », « limit ». Como « arca » que designèt primièr la pila d'un pont puèi una bòrna, delimitacion de forma qüadrangulara. Se retròba aquel tèrme (se lo toponim es pas antroponimic, çò que demòra possible) dins Arcoutel [Arcotèl] a Albiac (Òlt), ne limit de las tres comunas d'Albiac, Biò e Aissendolús, mas tanben a Larcher [L’Archièr] comuna de Dampnhac (Corresa).
Existís tanben d’exemples de produches toponimics de l'occitan « pilar » al sens de bòrna. Pilou [Pilon] a Albinhac (Òlt) marca limit d'amb Ròcamador, Le Pilard [Lo Pilar] d'Aus Gletons (Corresa) es a l'exacte limit d'amb Rosièrs d'Aus Gletons e lo de Beumont d'amb Madranjas (Corresa).
« Pèrga » es un autre tèrme polisemic que possedís lo sens primièr de « pèrca ». A servit puèi a designar una mesura agrària en Roergue, mas tanben un postèl-limit. Es benlèu lo sens de Les Pergues [Las Pergas] a Blars (Òlt) o de Pergail [Pergalh] entre Ricau e Mas-Santas-Puelles (Aude).
Lo tèrme « teule » que pòrta generalament lo sens de « teula » o de luòcs d'ont se tira la tèrra per los fabricar coneis tanben lo de « pèira planièra » per designar de sibornièrs. Se pòt pensar que de toponims d'aquel tip renvian a de pèiras de bolatge o a de megalits desapareguts qu'an pogut èsser utilizats, a una epòca, coma bòrnas. Se pensa per exemple a La Teule [La Teule] de Cors (Òlt), situat a l'exacte limit de las ancianas comunas de Corses e de La Ròca dels Arcs o a la de Solòme (Òlt) marcant limit d'amb Canhac del Causse.
Lo tèrme occitan « cairon » es eissit de « cairev», « pèira angulara, de talha, de carrièra » (veire "La nocion de « limit » dins la toponimia occitana" (1)). En Carcin, a generalament lo sens de « molon de pèiras resultant de la rompuda e/o de l'espeiratge d'un camp ». Mas aqueles ediculs èran pas implantats ont que siá e avián probable lor utilitat çò qu'explica tanben perqué tant son nommats mentre que son omnipresents dins lo paisatge dels causses. Le Cayrou [Lo Cairon] es uèi al còr del quartièr de Barrières Hautes [Barrièras Nautas] que, coma son nom l'indica, es al limit de las comunas d'Albinhac e de Rinhac ; Le Cayrou [Lo Cairon del Bas Segalar (Avairon) es en limit d'ancianas parròquias de Lunac, Las Masièras e Sant Sauvador e lo de Combafan (Tarn) a l'exacte limit d'amb Monestièr.
Enfin, lo tèrme « pèira » que pòt descriure diferentas realitats de terren ligadas a sa preséncia : de pèiras particularas, redondas o planièras, identificablas, ja presentas dins lo paisatge o installadas visiblament, an tanben servit de « pèiras de bolatge ». Pòdon marcar de limits encara visibles sus las cartas uèi, o las de domenis quitament de camps o de parcèlas de las qualas an plan sovent desaparegut. Se pòt citar coma exemple Cinq Pierres [Cinc Pèiras] a La Bastida Fortunièra (Òlt), ne limit de sa comuna, de Baumat e de Solòme ; Le Pré de la Pierre [Prat de la Pèira] a Valhac (Òlt) nomma probable una bòrna perque se tròba en limit exacte de las comunas de Valhac, Montfalcon e Senièrgas. Talon de la Pierre [Talon de la Pèira] a Cajarc (Òlt) es en limit de comunas de Cajarc, Calvinhac e Sent Joan de Laur. Son nom indica per dos còps aquel limit : amb lo mot talon emplegat aicí per significar la fin d'un territòri e amb lo mot pèira.
Se veirà lo mes venent qu'existís encara de nombroses tèrmes occitans designant de bòrnas que son passats dins la toponimia.
(a seguir)
Isabèla Collomb
1 GENDRON, Stéphane. La toponymie des voies romaines et médiévales. Paris : Errance, coll. Hespérides, 2018. 224 p.
2 BILLY, Pierre Henri. « Les limites territoriales dans la toponymie de la France ». In : Nouvelle Revue d’Onomastique, n° 31-32, 1998. p. 168.